مطالبات رهبر معظم انقلاب در حوزه کتاب کودک و نوجوان را می‌توان در چند بخش ایجاد انس با کتاب، ترویج آثار مفید، دسترسی آسان و تولید محتوای خوب دسته‌بندی کرد.
به نقل از بروخبر ، کتاب کودک و نوجوان در دهه‌های اخیر همواره به عنوان یکی از حوزه‌های درخشان چه به لحاظ کیفی و چه از نظر کمی در حوزه فرهنگ مطرح بوده است. معرفی نویسندگان و شاعران جوان و مؤلفانی که حرفی برای گفتن دارند، سبب شد تا حوزه ادبیات کودک و نوجوان در ایران پس از انقلاب رشد چشمگیری داشته باشد. حوزه‌ای که همواره به عنوان یکی از ظرفیت‌های نشر ایران برای حضور در بازارهای بین‌المللی کتاب نیز مطرح است و تاکنون توانسته موفقیت‌های قابل تأملی را کسب کند. با وجود این، نشر کودک و نوجوان نیز در سال‌های اخیر به تبع اوضاع نابسامان صنعت نشر از روزهای طلایی و رشد خود فاصله گرفته و امروز با مشکلات خرد و کلان متعددی روبروست.
کتاب کودک که در دهه 60 و اوایل دهه 70 با شمارگان 20 هزار نسخه منتشر می‌شد، در این سال‌ها در خوشبینانه‌ترین حالت بر مدار دو هزار نسخه می‌چرخد. افزایش قیمت کتاب از یک سو، تغییر سبک زندگی کودکان امروز و علاقه‌مند و وابسته شدن به ابزارهای جدید اطلاع‌رسانی مانند گوشی‌های همراه سبب شده تا کتاب بیشتر از هر زمان دیگری از سبد خانواده‌ها خارج شود.
از سوی دیگر، حوزه کودک و نوجوان با خلأ دیگری با عنوان تعطیلی مجلات ادبی روبروست؛ مجلاتی که دنیای شیرین کودکی را برای کودکان دهه 60 و 70 رقم زده بودند و حالا جزو خاطرات فراموش‌نشدنی این قشر به شمار می‌روند، کم‌کم در این سال‌ها چراغشان یکی پس از دیگری خاموش شد و یا با وجود فعالیت، رونق همیشگی را ندارند.
نظرات کارشناسان نشر و پژوهشگران حکایت از رکود در حوزه نشر کودک و نوجوان دارد؛ رکودی که هم در بخش کمیت و هم در بخش کیفیت قابل ملاحظه و بررسی است. اما در این میان وزارت ارشاد برای خروج حوزه نشر کودک و نوجوان از این شرایط چه تدابیری می‌تواند اتخاذ کند؟ آیا بازگشتن به دوران طلایی نشر کودک و نوجوان در شرایطی که برای هر دانش‌آموز ایرانی حتی یک کتاب غیر درسی نیز منتشر نمی‌شود، امکان‌پذیر است؟
رهبر معظم انقلاب طی دهه‌های گذشته با توجه به حساسیت حوزه کودک و نوجوان بارها در این زمینه نکاتی را بیان فرموده‌اند. نکاتی که هم شامل قیمت‌گذاری، دسترسی و توزیع کتاب می‌شود و هم ناظر بر محتوای آثار عرضه شده به کودکان و نوجوانان و نقش تعیین‌کننده حلقه‌های واسط میان کتاب و کودک است. بیانات رهبر معظم انقلاب در این حوزه را به طور کلی می‌توان در چند بخش ایجاد انس با کتاب، ترویج کتاب برای کودکان و نوجوانان، تولید کتاب خوب برای این قشر و دسترسی آسان به آثار دسته‌بندی کرد. بازخوانی بخشی از بیانات ایشان در دیدارهای مختلف می‌تواند مسیر را برای مسئولان فرهنگی کشور که به تازگی سکان اداره امور را در دست گرفته‌اند، مؤثر باشد.
توصیه‌ای به خانواده‌های ایرانی
بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب به ایجاد علاقه در میان کودکان و نوجوانان برای انس با کتاب اختصاص دارد؛ موضوعی که ریشه در خانواده و سبک زندگی است که والدین اتخاذ می‌کنند. ایشان در این‌باره می‌فرمایند: یک مطلب، همان است که من همیشه تکرار می‌کنم. پارسال و سال‌های قبل و در مناسبت‌های گوناگون هم گفتم که ارتباط مردم با کتاب، باید بیش از این باشد. من می‌بینم که متأسفانه کتاب در جامعه ما، آن مقدار که شأن این جامعه اقتضا می‌کند، رواج ندارد. اگر ما یک جامعه بی‌فرهنگ و تاریخ بودیم؛ جامعه‌ای بودیم که گذشته و کسان فرهنگىِ با معرفت و برجسته‌ای ندارد؛ انسان‌های بااستعداد و فهیم و دارای بینش و طرز فکر بالا ندارد (مثل بعضی از جوامع گوناگونی که در گوشه و کنار دنیا هستند) بی‌رغبتی به کتاب قابل توجیه بود؛ امّا در جامعه ما با این همه انسان‌های فرهنگی، برجسته، والا، اساتید، مؤلّفین، آشنایان با کتاب، شعرا، نویسندگان، علمای بزرگ، دانشگاهیان برجسته و عناصر فرهنگی و عالِم، چرا باید اُنس با کتاب این‌طور باشد؟! سابقه فرهنگی و تاریخی ما خیلی زیاد است. جامعه ما اساساً جامعه‌ای پخته و بالغ شده است؛ یک جامعه ابتدایی و بدوی نیست. مردم ما باید بیش از این با کتاب آشنا باشند.
من این را می‌خواهم عرض کنم که در منزل خودِ من، همه افراد، بدون استثنا، هرشب در حال مطالعه خوابشان می‌برد. خود من هم همین‌طورم. نه این‌که حالا وسط مطالعه خوابم ببرد. مطالعه می‌کنم؛ تا خوابم می‌آید، کتاب را می‌گذارم و می‌خوابم. همه افراد خانه ما، وقتی می‌خواهند بخوابند حتماً یک کتاب کنار دستشان است. من فکر می‌کنم که همه خانواده‌های ایرانی باید این‌گونه باشند. توقّع من، این است. باید پدرها و مادرها، بچه‌ها را از اوّل با کتاب محشور و مأنوس کنند. حتّی بچه‌های کوچک باید با کتاب اُنس پیدا کنند. باید خریدِ کتاب، یکی از مخارج اصلی خانواده محسوب شود. مردم باید بیش از خریدن بعضی از وسایل تزییناتی و تجمّلاتی – مثل این لوسترها، میزهای گوناگون، مبل‌های مختلف و پرده و… -، به کتاب اهمیّت بدهند. اوّل کتاب را مثل نان و خوراکی و وسایل معیشتی لازم بخرند؛ بعد که این تأمین شد به زواید بپردازند. خلاصه، باید با کتاب اُنس پیدا کنند. در غیر این صورت، جامعه ایرانی به هدف و آرزویی که دارد – که حقّ او هم هست – نخواهد رسید. (مصاحبه در پایان بازدید از نمایشگاه کتاب؛ 74/2/26)
ضایع شدن عمر با کتاب بد
رهبر معظم انقلاب ایجاد انس در مطالعه میان کودکان و نوجوانان را در کنار هدایت به سمت کتاب خوب مؤثر و مفید می‌دانند. ترویج کتاب خوب و مفید در کنار دسترسی آسان به این منابع می‌تواند از جمله راهکارهای مؤثر در جهت ایجاد انس به کتاب و عادت به کتابخوانی در کودکان و نوجوانان باشد. ایشان در دیدار جمعی از معلمان و اساتید دانشگاه‌های خراسان شمالی(91/7/20) در این‌باره می‌فرمایند:
نکته بعد، تن به کار دادن است. یکی از مشکلات ما تنبلی است. مسئله مطالعه و کتابخوانی مهم است. در جامعه ما بی‌اعتنائی به کتاب وجود دارد. گاهی آدم می‌بیند در تلویزیون از این و آن سؤال می‌کنند: آقا شما چند ساعت در شبانه‌روز مطالعه می‌کنید، یا چقدر وقت کتابخوانی دارید؟ یکی می‌گوید پنج دقیقه، یکی می‌گوید نیم ساعت! انسان تعجب می‌کند. ما باید جوانان را به کتابخوانی عادت دهیم، کودکان را به کتابخوانی عادت دهیم؛ که این تا آخر عمر همراهشان خواهد بود. کتابخوانی در سنین بنده – که البته بنده چندین برابر جوانها کتاب می‌خوانم – غالباً تأثیرش به مراتب کمتر است از کتابخوانی در سنین جوانها و شما عزیزانی که اینجا حضور دارید. آنچه که همیشه برای انسان می‌ماند، کتابخوانی در سنین پائین است. جوانان شما، کودکان شما هرچه می‌توانند، کتاب بخوانند؛ در فنون مختلف، در راه‌های مختلف، مطلبی یاد بگیرند. البته از هرزه‌گردی در محیط کتاب هم باید پرهیز کرد، منتها این مسئله بعدی است؛ مسئله اول این است که یاد بگیرند، عادت کنند به این که اصلاً به کتاب مراجعه کنند، کتاب نگاه کنند. البته باید دستگاه‌ها مراقب باشند، اشخاص مواظب باشند، هدایت کنند به کتاب خوب؛ که با کتاب بد، عمر ضایع نشود.
خلأ لحظه را پُر کنید
یکی از حلقه‌های مؤثر در هدایت کودکان و نوجوانان به سمت کتابخوانی، معلمان و مربیانی هستند که در این فضا فعالیت می‌کنند. ایشان در دیدار جمعی از مسئولان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، به این موضوع اشاره کرده و فرموده‌اند: پس نکته اوّل، در مورد اهمیت کار بر روی کودکان و نوجوانان است. من به شما عرض کنم که شما مربّی عزیز، شما که در کتابخانه با کودک مواجه می‌شوید، شما که قصّه می‌گویید، شما که کتاب می‌فرستید، شما که کتاب می‌خوانید و شما که در کار هنری و آفرینش هنری خودتان، آن کودک را مخاطب قرار می‌دهید، بدانید که الان درست روی نقطه‌ی اصلی و اساسی حرکت می‌کنید. شما درست آن کاری را که باید انجام گیرد انجام می‌دهید. آن کسی می‌تواند از کار خود، شاد و خشنود و از رضای الهی خاطرجمع باشد که خلأِ لحظه را پر کند. خلأِ لحظه این است و شما این خلأ را پُر می‌کنید. پس، این نکته اوّل در مورد اهمیت کار بر روی کودکان و نوجوانان است؛ یا به تعبیر بهتر، برای کودکان و نوجوانان است که در حقیقت برای آینده، برای خانواده‌ها، برای کشور و تاریخ است.(77/2/23)
بخش قابل توجهی از بیانات رهبر معظم انقلاب به محتوای آثار برای کودکان و نوجوانان اختصاص دارد. ایشان در دیدارهای مختلف به این موضوع اشاره و تأکید کرده‌اند. در نظر گرفتن حکمت اسلامی ایرانی و خلق قصه‌های خوب دو مؤلفه‌ای است که در این بخش می‌توان به آن اشاره کرد. ایشان در دیدار جمعی از شاعران در نیمه رمضان سال 92، می‌فرمایند: من یک توصیه دیگر هم دارم – که اینجا یادداشت کرده‌ام – توجه به شعر کودک که متضمن مفاهیم حکمت اسلامی و حکمت سیاسی باشد، به نظر ما یکی از کارهای لازم است و امروز یک مقداری جایش خالی است.
شعر کودک و کتاب کودک و نوجوان از جمله‌ی بخش‌های مهمی است که امروز مورد توجه است. شعرایی که توانایی دارند، زبان رسائی دارند، باید مفاهیم حکمت‌آمیز را، یعنی حکمت اسلامی و ایرانی را در شعرهای فارسی بگنجانند. استعدادهای جوان باید پرورش پیدا کند. ما در بین جوانها استعداد زیاد داریم و جوانها هم راحت‌تر می‌توانند حقایق را بپذیرند و این حقایق را در بیان خودشان و در شعرِ خودشان منعکس کنند.
بسط فلسفه با ادبیات جذّاب
یکی از رشته‌های تألیف و کار فلسفی، نوشتن فلسفه برای کودکان است. کتاب‌های فلسفیِ متعدّدی برای کودکان نوشته‌اند و ذهن آنان را از اوّل با مبانی فلسفی‌ای که امروز مورد پسند لیبرال دمکراسی است، آشنا می‌کنند. یقیناً در نظام شوروی سابق و دیگر نظامهای مارکسیستی اگر دستگاه فلسفه برای کودکان و جوانان بود، چیزی بود که مثلاً به فلسفه علمی «مارکس» منتهی شود. ما از این کار غفلت داریم. من به دوستانی که در بنیاد ملاّصدرا مشغول کار هستند، سفارش کردم، گفتم بنشینید برای جوانان و کودکان کتاب بنویسید. این کاری است که قم می‌تواند بر آن همّت بگمارد. بنابراین از جمله کارهای بسیار لازم، بسط فلسفه است؛ البته با مبانی مستحکم و ادبیات خوب و جذّاب.(بیانات در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی؛ 82/10/29)
تأثیر قصه‌های خوب
قصّه‌گویی، هنر بسیار خوبی است. قصّه‌های خوب، سازنده‌ی شخصیت کودک است. همان قصّه‌های قدیمی را که ما از مادر خودمان، از مادربزرگ و یا از پیرزن دیگری در کودکی شنیده‌ایم، امروز که مرور میکنیم، می‌بینیم در آنها چقدر حکمت وجود دارد! انسان، بعضی از خصال و تفکّرات خودش را که ریشه‌یابی می‌کند، به این قصّه‌ها می‌رسد. قصّه مقوله‌ی خیلی مهمّی است؛ منتها قصّه‌های خوب.(بیانات در دیدار مسئولان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان؛ 77/2/23)
